Tangan do botohon ujungna jari-jari,
Jari-jari sampulu luhut mampanggoari,
Pinatupa SITOMBUK SURIK on, jumolo hami marsantabi,
Molo adong nahurang manang na lobi nanget ma hita manuhari.
RUJI NI ARI DOHOT PAMILANGINAPinatupa do sada sitombuk Surik songon ruji-ruji ni ari-ari ni habatahaon napinangke ni angka Ompunta naparjolo i. Alai dang na laho manogihon panjaha mangulahon natarsurat di Sitombuk Surik on, holan nanaeng pataridahon hapantason dohot habisuhon ni angka Ompu naparjolo i do dipanulingkition tu na adong ditano on dohot di hajang-hajang, na laho paturehon parngoluon marhite panurirangon dohot partingkian.Nang pe dang tarulahon be angka napinaandar di Sitombuk Surik on, godang do na ampit botoonta laho mangulahon ulaonta be. Jala sude na adong di tano on dohot dihajang-hajang marharoroan sian Debata do i, alai dohot do roha dibasabasahon Ibana tu hita jolma asa boi hita mangarajai napinasahatna i tu hita.Surat on niuhal sian pustaha sinurathon ni Amanta Jos Pohan Siahaan na manggoarhon Guru Sinaingan.Molo tung adong sian panjaha naeng manulingkiti dohot maniroi Ugari ni Habatahon hombar tu Sitombuk Surik on rade do hami manjalo asa lam tamba bohal laho patotahon Sitombuk Surik on tu ari nanaeng ro. Godang dope nahurang angkup naung tarsurat di Sitombuk Surik on, alai rade dope hami tu joloan ni ari laho paturehonsa, songon nidok ni natuatua :Pauk-pauk hudali, pago-pago tarugi.Natading taulahi, nasega tapauli.
Molo masuak dangka, hatop ma tasihor-sihori.Molo tarida urat, hatop ma tatambor-tambori.
Asa tek-tek mula ni gondang, serser mula ni tortor
siup mula ni tabas, panguhiron manjadi panggorgaon, parholiton
(hapideon) mula ni hamoraon, Panggalangon mula ni harajaon hasingalon
mula ni hatangkangon, paung ni irik-irik na so jadi pautangon tomu
manomu-nomu na so jadi bajoon, ugasan lume na so jadi doboon.
Napinollunghon asa polung, napinodahon asa poda, naginuruhon asa
parbinotoan.
Ia lapatan ni sitombuksurik, ima ruji-ruji
namasitendehan dibagasan namarhahomion diari-ari ni habatahon dohot di
ugarina. Marmula do i sian sisia-sia ni hata Batak dohot panjujuran ni
ari (parhalaan) sahat tu poda ni hadatuon habeguon (hasingalon),
hatungkangon, mangula tano dohot ruhut ni harajaon.
Ala datu ari do dasor ni hadatuon sahat tu haguruon
di habatahon, jumolo ma sian i nimulaan sitombuk surik on, jumolo ma
jolo pinaandap goar-goar ni hadatuon dohot haguruon dihabatahon.
- Datu Ari
- Datu Panusur
- Datu Pagar Dohot Taoar
- Datu Parsili
- Datu Pandudu
- Datu Parmanuk dohot Manuk Gantung
- Guru Sinaingan
- Guru Parpansaginjang
- Guru Bisara
- Guru Siopat Pusoran
- Ari rojang na tolupulu
- Parmesa na sampuludua
- Panggaroda naualu
- Gorda na onom
- Mamis na lima
- Pehu na opat
- Panjorotan na dua
- Hatiha pungpung si sada-sada
1. Ari rojang na tolupulu.
Ia lapatan ni ari rojang natolupulu, ima tolupulu
jujur ni ari dibagasan sada bulan. Diparhalaan, di anak mangoli di boru
muli . di anak tubu dohot di boru sorang di angka ulaon sahat tu
jomuk-jomuk ni ari.
2. Parmesa na sampuludua.
Parmesana sampuludua, ima bulan na sampuludua manang
panggilingan na sampuludua manilik ari si parhorjahononhon mangihuthon
sipaha ni bulan (parmesa).
Goar-goar ni parmesa na sampuludua :
- Mesa (sipaha sada)
- Marsoba (sipaha dua)
- Nituna (sipaha tolu)
- Harahata (sipaha opat)
- Singa (sipaha lima)
- Hania (sipaha onom)
- Tola (sipaha pitu)
- Martiha (sipaha ualu)
- Dano (sipaha sia)
- Mahara (sipaha sampulu)
- Morhumba (Li )
- Mena (Hurung )
Lapatan ni panggaroda naualu, ima jujur ni desa na ualu, di goar-goar ni desa i.
Goar ni desa naualu:1. Purba (Timur )
2. Anggoni ( Tenggara)
3. Dangsina (Selatan )
4. Nariti (Barat Daya)
5. Pastima (Barat)
6. Manabia ( Barat Laut )
7. Utara (Utara )
8. Irisanna (Timur Laut)
Jotjot do i dipangke datu manilik ari diugasan mago, alatan ni sahit, manjaha manuk diampang dohot angka ulaon namardomu tusi.
4. Gorda na onom.
Goar ni panggorda naonom :
-
Gorda ( onggang, lali )
-
Sorpa (ulok)
-
Sangmusiha (tihus, monsi)
-
Marsoba (lampu-lampu )
-
Sua (asu, babi)
-
Sangbinea (ombun, angin)Jotjot do i dipangke datu manilik ari laho tu partongtangan dohot na mardomu tusi.
5. Mamis na lima
Goar ni mamis na lima :
A.-
Mamis (sogot, mulai poltak mataniari)
-
Hala (pangului, hira-hira pukul sia sahat pukul sampulu sada )
-
Sori (hos, tonga ari )
-
Borma (guling, hira-hira pukul dua sahat tu pukul lima )
-
Bisnu (bot, laho mangholom mataniari )
B.Di ida mai sian Jari jari ni tangan
-
Ina ni tangan (ina ni jari )
-
Situmudu (jari jari paduahon )
-
Situalang (jari partonga–tonga )
-
Sijagoa (jari paopathon )
-
Anak ni tangan (anak ni jari)
Dipangke jahajahaan, dipartubu ni jolma, mangatiha
ugasan mago, boa-boa ni sorimatandang songon panggilingan ni parhalaan,
ari ni sahit dohot gora (parmusuon) dohot angka na asing.
6. Pehu na opat
Ia pehu naopat, ima tiang ni desa na ualu (ina ni
desa, purba, dangsina, pastima, utara), didok ma i tiang ni desa manang
tiang ni tano. Masuk tu torsa-torsa do hata na mandok martiang do tano
on, tujuanna dang boi holan gogo ni hata manang torop ni partubu. Adong
do sitiop tampuk ni tanoon, ima raja ni huta, horja, dohot raja ni Bius .
7. Panjorotan na dua
Ia panjorotan na dua ima mata ni ari dohot bulan na manondangi tano on. Jala dipangke do i manjaha partaonan dohot nanaeng masa.
8. Hatiha pungpung si sada-sada
Ia hatiha pung- pung sisada sada na martujuan tu pusok ni tano on manang pusok ni desa naualu.
JAHA JAHAAN DI PAPANGAN NI ARI
1. Hala sadari .
-
Ia di sipaha sada, di samisara na godang (samisara Purasa ) mangan hala sadari
-
Ia di sipaha dua, di suma (ni poltak ) mangan hala sadari)
-
Ia di sipaha tolu, di boraspati ni tangkup mangan hala sadari
-
Ia di sipaha opat, di tula mangan hala sadari
-
Ia di sipaha lima, di singkora duduk mangan hala sadari
-
Ia di sipaha onom, di singkora duduk mangan hala sadari
-
Ia di sipaha pitu, di singkora (ni poltak) mangan hala sadari
-
Ia di bulan sipaha ualu, di singkora duduk mangan hala sadari
-
Ia di sipaha sia, di anggara (ni poltak ) mangan hala sadari
-
Ia di sipaha sampulu, di tula mangan hala sadari
-
Ia di bulan Li (Lihu ), di suma (nipoltak ) mangan hala sadari
-
Ia di bulan Hurung, di antianiaek mangan hala sadari
Diorai do marhorja di papangan ni Hala sadari, nang pe ari nauli diparhalaan jala sunggu bajik dipanggilingan.
2. Hala Sungsang.
-
Ia di sipahasada, di muda ni mate mangan hala sungsang.
-
Ia di sipaha dua, di suma ni mate mangan hala sungsang.
-
Ia di si paha tolu, di samisara maraturun mangan hala sungsang.
-
Ia di sipaha opat, di boraspati ni holom mangan hala sungsang.
-
Ia di sipahalima, di anggara ni holom mangan hala sungsang .
-
Ia di sipaha onom, ditula mangan hala sungsang
-
Ia di sipaha pitu, di Singkora Purasa mangan hala sungsang
-
Ia di sipaha ualu, di muda ni mangadop mangan hala sungsang
-
Ia di sipaha sia, di sumani mangadop mangan hala sungsang
-
Ia di sipaha sampulu, di samisara (ni poltak)mangan hala sungsang
-
Ia di bulan Li (Lihu), di boraspati (ni poltak )mangan hala sungsang
-
Ia di bulan Hurung, di anggara (ni poltak) mangan hala sungsang
Diorai do marhorja di ari papangan ni hala sungsang nang pe ari nadenggan diparhalaan, jala sunggu bajik dipanggilingan.
3. Si Tiga Bulan
-
Ia di sipaha sada, sipaha dua, sipaha tolu, di singkora (ni poltak), anggara ni holom, boraspati ni holom, singkora duduk mangan si tigabulan.
-
Ia di sipaha opat, sipaha lima, sipaha onom di singkora (ni poltak ), boraspati ni holom, suma ni mate mangan si tigabulan
-
Ia di sipaha pitu, sipaha ualu, sipaha sia, di artia, suma, muda, muda ni mangadop, samisara maraturun dohot anggara nabegu mangan si tigabulan di ari inon
-
Ia di sipaha sampulu, Li,Hurung, di muda (ni poltak ) samisara purasa dohot di anggara na begu, mangan si tigabulan di ari inon.
Unang hita pipot di ari, lindung hita di bulan, dang
jadi parhorjahonon ari ni si tigabulan, nang uli diparhalaan sunggu
bajik dipanggilingan, marhinaon do asa mauli.
4. Sibanggua ni ari
Sibanggua ni ari jaha-jaha do i dipompang ni sipanganon, ima :
1. Di artia, ihan na so panganon2. Di suma, ihan niura na so panganon
3. Di anggara, namardaro na so panganon
4. Di muda, babi na so panganon
5. Di boraspati, manuk na so panganon
6. Di singkora, lombu na so horjahonon
7. Di samisara, horbo na so horjahonon
Molo marhorja halak dipasiding ma pompang ni
sipanganon i, asa horas halak namangansa sian horja i. Ia so tarpasiding
do ari i, bolonghon ma jolo saotik sipanganon i tagan so adong dope na
mandai asa siharhar ni ladang jumolo mandai. Ai manang ise jumolo
mandai, tusi do hapilingon ni pompang i. Siharhar ni ladang do sisopsop
naigar sisobur na asom.
5. Sibanggua ni ugasan.
-
Artia: Sibanggua ni jolma, unang pangoli anak manang pamuli boru, manang mamandahon natua-tua di ari inon.
-
Muda: Sibanggua ni horbo, unang manjalo manang mangalehon horbo di ari inon
-
Boraspati: Sibanggua ni mas, unang mangalehon manang manjalo mas di ari inon, manggadis manang manuhor unang di ari inon
-
Singkora: Sibanggua ni bosi, unang manjalo manang manglehon bosi di ari inon, manuhor manang manggadis unang di ari inon
-
Samisara: Sibanggua ni eme, unang manggadis manang manuhor eme di ari inon, marsali manang pasalihon unang di ari inon
-
Antian ni aek: Sibanggua ni tano, unang mangongkal manang manghali tano di ari inon, mandondon manang padodonhon tano unang di ari inon
-
Suma ni mangadop: Sibanggua ni ulos, unang manglehon manang manjalo ulos di ari inon, manuhor manang manggadis ulos pe unang di ari inon
-
Anggara Sampulu :Sibanggua ni napuran ,unang manjaha napuran di ari inon
Tolu hali sabulan pajumpang goar ni ari inon asing di
tula, sipasidingon ma tolu ari di sada bulan banggua ni ari. Gari
ugasan mago unang ma di ari inon.
PANE NA BOLON
Ia Pane Nabolon ima namanghangkam tolu desa,
astuanna; Molo di Purba uluna di Utara ma ihurna (ihur ni pane i). Somal
do didok halak ihur ni pane, ima na sai marsillam satongkin dung bot
ari. Jala sai di pangholom ni bulan ma i najumotjot tarida. Songon
pangurupi do i di halak namardalan borngin, ai marhite sian panghirdop
ni ihur ni pane i gabe dapot do tarida lima dopa tu namardalan
dinaholom.
Opat hali do munsat pane nabolon dibagasan sada taon.
Di bulan sipaha sada, dua dohot sipaha tolu di purba. Di bulan sipaha
opat lima dohot sipaha onom di dangsina. Di bulan sipaha pitu ualu dohot
sipaha sia di pastima. Di bulan sipaha sampulu, bulan Li (Lihu) bulan
hurung di utara.
Mangihuthon pandok ni angka datu, ganup munsat pane
nabolon, sai manjaga do na jumujung hunik, lumobi molo tarida langit
marrara. Jala molo humolo-holo sada ina, pintor disungkun sibaso do
naumbotosa manang didia pane. Molo soadong na umbotosa ditingki i, manuk
namodomhon ma dibereng. Ai dang olo ninna manuk na modomhon mandopakhon
pane, ingkon dihambirangna do manang di siamunna.
Hira munsat pane i, ingkon jolo di dalani do anak ni
desa hinangkamna di sipaha natolu i, tarida do i sian parhusor ni manuk
namodomhon. Naung dompak habinsaran hian manuk i olo do i gabe dompak
angkola (dangsina). Disi ma diboto siradoti ari naung munsat pane, asa
diboto padomuhon tu adop ni pane nabolon molo adong namanungkun ari tu
ibana. Ai dang jadi dompakkonon ni parumaen ro pane, nang mangompoi
bagas pe ingkon jolo munsat do pane asa mompo. Songon i nang tutuaek
molo tongon dompak pane adop ni jabuna. Jala molo adong parumaen na baru
ro, jala tongon dompak pane adop ni jabuna, manginjam jabu nama nampuna
parumaen i, manang tu jabu na asing nama jolo di bahen paima sae
robo-roboanna, sipata dipungka laba-laba sian lambung asa unang martaha
tu pane.
TONDUNG RAMBU NAONOM
Adong do dua Bagian tondung na marpangguruan sian
panggorda na onom, ima, tolu gotap do bonang manalu dilompit dua, gabe
onom ma punsuna. Dipapungu ma punsuna naonom i, jala dipulos-pulos ma
punsuna i. Molo sirang do bonang i, ima naung manjorot, molo tung
partontangan do monang ma nabinorhatan i. Molo tondung tu partiga-tigaon
do mangomo ma nabinorhatan i. Molo tandang pinadatu do dapotan ma hita
laho tandang.
Alai molo hea domu dua tu hambirang punsuna sada tu
siamun, jagaon do parmaraan disi. Molo martontang do, nunga olo hona
disi parbingkas. Molo tu siamun do domu dua, ingkon jolo sulangan ma
ulubalang parjolo-jolo asa borhat. Dang sombu dope roha ni napinaborhat i
disipanganon. Molo martolu suhi do bonang i di hambirang di saimun
dipamangan ganup masisangkingan be, nunga talu napinaborhat i. Songon i
ma jaha-jahaanna nang tu partiga-tigaon, nang laho tandang pinadatu.
Tonggo-tonggona :
Humiak, hubaja, huhasap hudaupa, namamiak mambaja,
mangasap mandaupa di badia ni guru, guru pinangguruan, guru parjolo guru
parpudi. Tondi ni guru namangolu, badia ni guru namate. Hupio hutonggo
hamu ale badia ni guru, dang na tumonggo mangan tumonggo minum, asa
mangajari manuturi do hamu di tondung rambu naonom simonang–monang on.
Sitatap na mandao sitailihon na mandonok on, gari taripar laut tinonggor
ni simalolongna tolpus dolok tinailihon ni matana, sipaboa tondi mago
sipaboa tondi mamora on.
Datik margait halak ompung todung rambu na onom,
tongka ho margait, datik margapgap halak da ompung tongka ho margapgap,
datik manangko halak tongka ho manangko.
Ndada nahutedektedek on da ompung songon timbaho di
onan hupangido-ido songon gambir di dalan. Natangkas huguruhon do sian
badia ni guru sian sahala ni guru, di indahan sipailohot, lohot ma poda
di ahu, di dengke tinuturan, tutur poda di ahu. Patiur ma songon ari
parondang songon bulan. Ro sampuran na suksuk sampuran tu mandol batu.
Haroaon ma di suhut parhangkungon ma di datu.
Dung sidung ditonggohon, dibungka ma tondung i, ima songon na tarsurat di ginjang i.
Domu tu hata na di ginjang i do torsa na mandok:
napinodahon asa poda napinollunghon asa pollung, naginuruhon asa
parbinotoan, lapatanna, dang boi holan na binege-bege poda ingkon na
tangkas ginuruhon do. Songon i do dohot pollung, dang boi asal baraksi
dohonon, ingkon tangkas botoon hata Batak dohot lapatan ni hata Batak i,
unang lipe natinujuna. sotung pultak tu suhulna, gabe datu mangan
saputna (diallang binotona datu) ditaha pollungna raja .
PANJUJURON MANGIHUTHON MAMIS NA LIMA
Di Anak Tubu.
Ia disitualang ari na di ina ni tangan panogotina
(mamisna ), molo baoa do na tubu i jala anak ni raja, banta (bangko),
naboru do i, jala pasuruthon sian amana dohot ompungna, sibutuha
meneng-eneng do i jala laga mangallang lasiak. Olo do i mangonjar amana
manang ompungna, manang hahana, manang tinodohonna. Gumirgir do i sisada
sabutuha. Ima nigoarna sisoluk halang ulu molo baoa. Molo naborua do i
olo do i mangonjar tu inana, natalam bohina, jala na jojat butuhana.
Molo boru gonggoman do manang napogos nampuna ari i, upaon ni parboru ma
boruna.
Molo di situalang arina, jala tongon di anggara
lumobi di anggara nabegu, disitumudu panogotina, ima ari ni anak nabegu
jala raja. Tu aek so ra mengge ma i tu ari so ra mabiltak. Sipultakhon
barita ma i, jala dang sialang-alang baritana. Jala molo tung naung
ditinggalhon habeguon dohot harajaon hian halak inon, horbo manurun ma
inon mulak tu barana, tangke marung-rung ma i mulak tu songkirna, molo
disijagoat panogotina (mamisna), ari raja ma i jala parhata tingkos,
dang olo i manolon-nolon dang olo i margabus-gabus. Sitingkos ni ari do
disi sijujur ni ninggor.
Baoa manang borua pe i, dang jadi pasidingon i molo
adong sipahataon molo dipapudi halak i hinorhon ni sogo ni roha, lao
paleahon sangkap na, lam maribak ma parhata on i, jala molo dipapulik
dongan tubuna halak sisongoni, lam tu lunsut na horjai, ai jolma
namarsahala do napinapudina i. Ai tung so diboto halak ari partubu ni
jolma si songon i, pintor diboto halak narihim di ari do na tubu di
songon ni halak i. Molo dipapudi halak si songoni di sada lunggu manang
horja, jala adong tongon narihim di ari di lunggu i, pintor di pinsang
si boto ari do halak na papudihon i.
Ai tung tuloja na do halak na papudi jolma sisongon i
partubuna. Jot-jot do dipapudi halak jolma si songon i partubuna, alana
dang olo halak si songon i partubuna martahi-tahi, ai jolma na burju do
halak sisongoni jala namanat, naso olo pajolo-jolo dirina.
Molo situalang do panogotina, ima, ari ni najungkat
jala siallang gana, sibondut tutu. Sai holan na mandaho do ulaonna jala
ampot limut do hata ni halak sisongon i. Molo di anak ni tangan do
panogotina, jolma siloja-loja do halak inon, parbarita so sungkunon do
i, jala sai tubu do barita bahenon ni i sian dugul ni patna. Jala molo
dipadomu tu ari, artia, artia ni aek, artianni anggara, ari paruma-uma
(parburju-burju) ima naboti.
Suma, suma ni mangadop, suma ni holom, ari ni simanggo-anggo jala si tullang-tullang hata naso mahap di tambena.
Molo di anggara do, anggara sampulu, anggara na begu, tarlumobi molo
anggara na begu huhut martomu tu panogotina, ari ni anak na begu ma i.
Muda, muda ni mangadop, muda ni holom, parlambok
manghatai jala bantana banta na boru. Ulaonna pe dang mulak ulaonna
ulaonni naboru.
Boraspati, boraspati ni tangkup, boraspati ni holom,
sidua dua gondang na. Olo doi sipanggalang olo sipapangan mago,
sitimbangan ma tu parmamis na lima.
Singkora, singkora purasa, singkora maraturun.
Golang-golang so tuk (sundat-sundat) tahina, olo doi parholit, olo doi
maduma, alai dang ibana mangallang ni ulana (pinungkana). Molo naboru i,
panggatti do mangallang pinungka ni i.
Samisara, samisara purasa, samisara bulan mate jala
toho di panogotina (mamisna) ari ni pareme jala parmas, napide (mamungka
jala parbuas mangalehon).
Tula. Molo tubu di tula jolma, somalna sisada
sabutuha ma ibana, ai tula somarangkup do i, alai sai adong do hinorhon
ni saem didok. Ndang siduaan hata ni halak sisongoni, parhata sada doi
jala natanda diadian. Sapala mamora, tung dipasuksuk do hamoraon ni
halak sisongon i. Molo sapala raja i tung tandi do i sian donganna raja.
Alai molo sapala runsur i tung songon parnangkokna i do parrunsurna.
Alai sudena i, ingkon sitimbangon diari na tu
panogotina (mamisna), alana sipata do maralo ari na tu panogotina. Jala
dumenggan do partubu ni jolma dung salpu tula, jala laos adong do ari i
ari ni jolma na raja, adong ari ni anak hinomit, adong ari ni boru
gomgoman. Molo di hunti na so tandukna disarat na so ihurna, ima jolma
na so umboto tambena. Angka ima sipatomu-tomu on ni sijaha ari.
Ugasan mago
-
Molo di sijagoa (na so margoar) ari ni ugasan mago, tu ina ni tangan panogotina nungnga taripar handang ugasan i, na manangko siallang gana, maol jumpang panangko i alai jumpang do muse ugasan i nang pe naung taripar handang. Mas pe manang ugasan pangkean. Molo ringgit do (hepeng ) nang so jumpang pintor adong do hatop ganti ni i.
-
Molo di anak ni tangan do ugasan mago di ina ni tangan panogotina jumpang do ugasan i.
-
Molo di ina ni tangan arina di situmudu panogotina, ingkon jolo dipele do pangulubalang. Olo do i dapot olo so dapot sihuduson do mangalului i jala parbaba oga-oga situhason.
-
Molo disitualang panogotina, mulak do ugasan i hatop. Ai halak na raja do namambuat, olo do nang paruma-uma, alai dang olo i manolon gana.
-
Molo disijagoa panogotina, dang mulak be ugasani, nunga siallang gana namambuat. Unang maloja hu be mangalului.
-
Molo di anak ni tangan do ugasan mago, olo do dang dapot olo dapot. Dapot panangko dang dapot ugasan. Ai ugasan ni namanangko dang adong sibuaton abulna. Molo pinahan do namago i, di sijagoa dohot di anak ni tangan do sihabiaran, lumobi molo mangaliat arina tu panogotina, nunga taripar handang. Alai molo di anak ni tangan panogotina jala dang pola mangliat, olo do tarhapit pinahan i manang magulang. Jadi dapot dope bangkena.
Songon i ma hatorangan ni poda ni jomuk-jomuk, jala
boi dope tamba i tuparbinotoan ni sipahan ari marhite sian naung
tinuluthonna.
Jaha di sahit
Padomuon ma mamis nalima tu pangaroda naualu, alai
dang boi holan patik-patikna i pangguruanna, dohot do marhite
nabinerengna dohot nabinegena uju dialapi laho borhat dohot mandapothon
huta ni namarsahit. Ianggo parmamis nalima marpangguruan ma sian ari ni
jolma tubu dohot ugasan mago. Alai diajari badia ni guru do datu laho
manjaha sahit dohot mangubati (dang holan patik-patiknai be).
-
Molo dompak purba do datu hundul manang jong-jong ,ro namangalapi ibana, mangolu do namarsahit i, alai godang saemna. Maroing ma datu i pamahirhon namangalapi i, pintor di raksa do disi hajolmaon ni namarsahit (nampuna gelleng i). Hata ni datu: a. Balganai sala binahen ni amana manang ompung na tu raja ni hula-hulana. Hatop sulangi hamu hula-hula muna. b. Nunga ditandingkon hamu baha ni ompumuna, ido namanginsombut dohot na manginona, jala pajong-jong hamu baha ni amamuna manang ompumuna asa malum namarsahit. c. Naeng ma jolo apusonmuna hoda (debata jinujung).
-
Jaha disahit dompak anggoni. Hata ni datu:Homitan ni huta namanahiti jala naung somal dipapele-pele hamu.
-
Jaha dompak dangsina. Hata ni datu: Nunga adong salam tu raja nisombaon. Ai alopan ni i, manuk nabontar paluaon tu parsombaonan i, sagu-sagu, pisang, ansimun, rondang,itak gur-gur. Ima di hatahon tu parsombaonan i.
-
Jaha dompak nariti. Hata ni datu:Begu ni namate mangangkat (na mate haholongan) mangido, jala namarsahit i nungnga gumodang tu hamatean.
-
Jaha dompak pastima. Hata ni datu: Nunga adong na mate dilanglang sian hasuhuton i. Jala adong hirim nabalga na so dipasahat tu namarsahit i. Begu (simangot ni ompuna pe naeng ma elehonna)
-
Jaha dompak manabia. Hata ni datu:Nunga adong namate maup sian hasuhuton i. Sapata ni anak nauli pe nunga adong sian ompu ni hasuhuton i. Palao sipaimbar ma halak inon jala papurpur sapata ni anak nauli, upaonna ma tondina dohot manuk namarhandang.
-
Jaha dompak utara. Hata ni datu:Datu bolon jala datu nahadohan goar sian ompu ni hasuhuton namanahiti. Jadi naeng ma jolo lehononna alopan ni i, lehononna ma dengke sampur diampang manang biang na martagan jala sunggam balanga molo naung magodang do na marsahit i. Alai molo dakdanak do, dengke sanjongkal manang tinutur-tutur pe boi do, sae do uma so binaboan, malum sahit so niubatan asal dipasahat hamu i, jala manjalo parhangkungon ma tu datu.
-
Jaha dompak irisanna. Hata ni datu:Nunga dompak desa namate, manang sadia godang pe saem dang tarambat be. Alai dang pola dipaboa datu inon i, haluaan ni hata do dibahen didokma: sae do uma so binaboan malum sahit so niubatan.
Dua Bagian tinuju ni hata on, sada hata natoho, sada
haluaan ni hata.Ulpuhonna ma muse suhut i parpurpur sapata ni boru.
Marmula sian i ma hata namandok, ”dang disaem ho hosam ninna” molo
masalpuhu pangalahona tu hula-hula na. Molo datu naung marsahala boi do
diraksahon sude namasa di hasuhuton i. Alai adong do bolat ni hasorangan
ni hadatuon tu nasiar-siaran. Molo nasiarsiaran (namarjinujung)
najinujungnai do marhata-hata. Alai molo marhite sian mamis na lima
dohot panggaroda naualu do ibana manjaha diangkupi alatan todik
lang-lang manang boa-boa ni sori matandang, ima niangkupan ni niidana
dohot nabinegena jala diangkupi badia ni guru (na haguruan).
PANGGURUAN NI HADATUON
Manang ise nanaeng mangguru hadatuon, tung so boi do i
mangguru tu halak naleban ia sojolo tangkas ibana di ari, di bulan, di
taon, di mesa dohot dilapatanna. Ia adong pe ditanda halak datu
pangulpuk dang tangkas ibana patorang ari, bulan, taon, angka
parjinujung do i, manang namarhasandaran. Astuannna, adong nasiar tu
halak i.
Ianggo namargoar datu, ingkon diboto do jujur ni ari, bulan, taon,
desa (mandesai) dohot manjaha bintang. Alana sian i do pangguruan ni
“manuk diampang, panduduon dohot mangalahat horbo santi.
Dung tangkas diboto jujur ni sitombuk surik, ipe asa
boi ibana manandanghon ari tumandangi ari, tumandangi bulan manandanghon
bulan, tumandangi taon manandanghon taon, tumandangi bisa manandanghon
bisa, tumandangi taoar manandanghon taoar. Lapatanna: ingkon adong Batahan
ni hadatuon di ibana asa boi ibana marguru tu halak na leban mangambai
na di ibana i. Ai molo so adong hian di ibana, olo ma ibana hona pogo
manang hona rasun. Jadi ingkon tangkas do diantusi undang “undang ni
hadatuon asa boi ibana marguru tu halak naleban. Ima torsa namandok “na
garam di panggaraman nagurum dipangguruman, natangkas dihata-hata
nasungkun diundang-undang”.
Ia namargoar datu ari, holan ari dope naboi sungkunon
tu ibana (jomuk-jomuk ni ari), molo adong pe diboto ibana jaha-jahaan
ni manuk dohot panduduon manang angka na asing, namartalian tu ari do i.
Ai sai adong do pardomuan ni ari tu angka parbinotoan i sude. Datu ari
namargoar datu parsiajar, ima sihabiaran ni datu tandang, ai ido na olo
manulluk taha-taha.
Umpamana: Molo manilik manuk gantung datu (manuk si
toho-toho), adong ma di ida tanda ditaha-taha ni manuk i nasubang
paboaon ni datu, manang na hona tu datu tandang i jaha-jahaan
ditaha-taha ni manuk i, ima naolo mandok aha nanidok nion datu, gabe olo
ma tarsonggot datu i dibahen halak sisongon i, ai dang managam hian
datu i diboto nadilambungna i jaha-jahaan ni i. Ido umbahen sai lapik
hata ni datu tandang natangkas marguru tu angka nahundul dilambungna.
Marbona sian i do hata namandok: “situlluk taha-taha”. Ima naolo
manulluk ulaon ni dongan nahurang denggan (naroa), naolo paurak jolma di
hatoropan.
Hombar tu pangalaho dohot parbinotoan ni sada halak
do diampehonhon tu ibana goar tohonan harajaon, hadatuon, haguruon dohot
hatuanon.
1. Datu Panusur.
Ia naginoaranna Datu Panusur ima, datu na patontuhon
parhutaan. Ima parpeak ni jabu, unang disipak dolok, jala manontuhon
harbangan dohot bahal ni huta. Datu Panusur do patariashon tu jolma na
di huta i, unang gabe tu anak ni desa adop i jabuna (ima ginoarna
mandesai jabu, huta dihot parikna).
2. Datu Pagar Dohot Taoar
Sadalan do pagar tu taoar. Molo di boto pauli pagar
nungnga diboto i pauli taoar jala nungnga diboto i manjaha manuk
sitohotoho (hontas). Adong do deba sian datu pagar naboi maniop manuk
gantung, ima manuk ni gora (parmusuan ). Indang sumbarang sitiop manuk
gantung, marangkop habeguon do i dohot hasingalon, ai jolma sihosoman ni
bariba musu do i. Jala molo margoar datu pagar ibana dang olo be i
anggo tung tangkas paurak donganna datu. Sian sorta ni pandohanna do
ibana ditanda datu tandang naung sahat ibana tu datu pagar (taoar). Ima
torsa-torsa ni hata namandok “Dang jadi ajian napinagaran”, lapatanna,
dang jadi paoto-otoon naniubatan jala nungnga godang diboto i pompang ni pangalaho .
3. Datu Parsili
Ia datu parsili, boi do i hurang dipagar hurang ditaoar alai pande manggana parsili jala pande dohot manurungi
parsili i. Sadalan do parsili tu sipaimbar, jala molo didok datu pagar
dang hataoaran be, ingkon manggana parsili do jala palaho sipaimbar,
alapan ma datu parsili.
Ala ni i do umbahen nang hatop dialusi jolma najolo
molo adong najou-jou sian ladang, ai dihabiari sotung adong napalaho
sipaimbar. Ai manang ise mangalusi pintor tusi do bali sahit ni halak
napalaho sipaimbar i, Jala mansai maol do malum sahit molo na hona
sipaimbar. Lapatanna, molo sahit rintik do sahit ni napalaho sipaimbar i
olo do sai adong na rintik sahat tu pomparan ni namangalusi i. Ai nunga
dijalo tondina sahit i
4. Datu Pandudu
Ia datu pandudu ima, naung tangkas umboto ende-ende ni tunggal panaluan, raksa ni desa naualu namanjadi bindu matoga tung so boi do datu pandudu ia so tangkas di ibana tonggo-tonggo, ende-ende, gonsi-gonsi dohot pardalan ni bindu matoga i.
Ai adong do subang ni i tu datu laho manggorga bindu matogai, ai
ndang jadi lilitan ni rambu na ibana jala ingkon boi do ibana puas sian
pintu ni bindu matoga i.Nang pe naung hea ibana mangalompas panduduon, sipata do dililit rambu na ibana, ima na nidokna bosi mangan sopuna, datu mangan saputna.
5. Datu Parmanuk
Molo margoar datu parmanuk, ima naung boi manjaha manuk diampang.
Godang do datu naung boi manjaha manuk di ampang, alai sai adong do
namarsisurungi hadatuon ni jolma manjaha manuk. Ai adong do deba parrobo
ni manuk diampang i na asing sian na tarsurat dipustaha i. Nadeba ndang
holan manuk i dijaha, dijaha do deba namasa ditingki parmanuhon i,
pardalan ni jolma, soara binegena dohot pulung-pulungan pinaumbukna.
Sipata do ro rumbung pulung-pulunganna sipata dang rumbung jala marbona
sian i ma hata na mandok pamulung do oloan, astuanna nang hurang pulungan i, molo gok di dok pamulung i, naung gok do i di datu. Molo manuk ni na hol do songon i, sai gok didok pamulung nang hurang pulungan i marhangkung do datu ingkon tubu anak ni na hol inon.
6. Guru Bisara
Ia namargoar Guru Bisara ima naung tangkas umboto
mangalahat horbo santi guru bisara nama pusat ni namargoar hadatuon.
Molo laho mangalahat horbo santi guru bisara, hundul dope nunga mulai
ibana marende-ende dohot pargonsi. Jala pargonsi pe dang sumbarang
pargonsi be molo pola tu horbo santi. Ai sude ende-ende dohot raksa ni
datu i, ingkon boi buaton ni pargonsi i, ai molo so boi ditangkup
pargonsi pandohan ni datu, pintor hona asup do pargonsi dibahen, suhut
hona ulpuk dibahen datu. Ima alana umbahen sai serep pargonsi ni datu.
Umpamana molo mandok datu: “Diboto ho do gondang nion”, molo ninna datu.
“Huboto”, molo nina pargonsi nunga hona ulpuk pargonsi i. Mangupir ma
datu, jala marende ma datu i laos diulpuk ma pargonsi i. Alai olo do
nang datu diuji pargonsi nang pe hira soadong datu talu dibahen
pargonsi. Songon on ma dibahen pargonsi manguji datu: Molo didok datu
bahen ma jolo gondang ni on, hape dialusi pargonsi. “Nang so didok ho
bahenonhu do”. “Bahen parsarune”, ninna datu i muse. “Dang mangkuling
dope taganing”, ninna parsarune. “Bahen pandoali”, ninna datu. “Dang
mangkuling dope taganing ai guru di partaganing do hami”.
Molo so malo datu palua dirina, olo ma ngongong datu
i. Alai molo naung tangkas marguru do ibana, pintor didok do tu suhut,
“lehon jolo pangarintaran”. Dang tarjua pargonsi i be sopaluonna ai
nunga ro peleanna. Marpardomuan do torsa-torsa namandok: “Molo
ro gondangna, ingkon ro tortorna”. Lapatanna, maol do ditortori halak
gondang (gonci) na so domu do tu rohana, jala maol do diula halak ulaon
na so domu tu rohana (dang ro subutan ni rohana). Ido umbahen sai
dipanggar datu suhut tu pargonsi unang sega do ulaon ni datu i.
Ai molo dipasuhar partaganing i palu-paluna i, olo do pipot datu i,
songon i parsarune molo dipahorus-horus piltik ni sarunena i olo do
pipot datu. Ido alana umbahen sai tardidok datu ende-endena tingki
mandudu dohot mangalahat horbo santi songonon tingki hundul dope ibana .
Didia lumban mu
Dilumban batu lumban namiMananti ma hamu
Mangalap datu dope hami
Marhua lumbanmu
Marsanti rea raja nami
Bahen ma jolo amang batara guru humundul partarias namalo, nang so pola hudok boi do dibotoho
Situmbur ni bulu
Sidangka ni hopo-hopo
Nasobok songon ahu
Sidongan-dongan mangomo
Au do mangaraksa
Gumodang do diho
Bahen ma jolo gondang ni pangalapi i.
Ia songon i logu ni datu i ingkon songon i do soara ni gonsi-gonsi i.
Nunga dibahen ho i amang pardoal pargonsi, Baen ma jolo gondang ni talitalionBinuat silinjuang
Ampe di pangubari
Jagar do simanjujung
Bahenon tali-tali
Nunga dibahen ho amang bataraguru humundal partarias
namalo, parindahan na suksuk, parlompan na tabo, bahen ma jolo gondang
ni sampe-sampeon,
Uli do silinjuangBahen sanggul ni ampang
Najagar do angkula
Lehonon sampe-sampe ni ampehon tu abara
Umbahen mandok datu parindahan nasuk-suk parlompan
natabo, didimpu do indahan dohot lompan tu pargonsi. Molo so didimpu
indahan dohot lompan tu pargonsi nunga murak suhut i, jala mabiar ma
suhut i ala hata ni datu i
Jadi dang sumbarang na boi mandok parindahan nasuksuk parlompan na tabo tu pargonsi holan datu do dohot parsinabul.Dung sidung parhobasan di datu i, borhat ma ibana manggombar bindu matoga i, alai laho mangalangka datu i dang jadi dompakonnonna pane ingkon mangaransang do pane tu bindu matoga i. Ninna ma: Bahen ma jolo gondang ni bindu matoga on asa toga-togu amanta na marsanti rea bolonon.
Turturan ni sunggapa
Pianaruning-uninganJagar bindu matoga
Mangalit sian hambirang
Dion bindu matoga
Mula ni gorga na birong
Mula ni gorga na bara
Mula ni gorga na bontar
Mula ni pambira-biraon manjadi pambarbaron
Mula ni panguhiron manjadi panggorgaon
Holit mula ni hamoraon
Buas mula ni edang
Hasingalon majadi hatangkangon
Panggalangon manjadi harajaon
Paung ni irik-irik na so jadi pautangon
Ugasan lume na so jadi doboon
Tomu manomu-nomu na so jadi bajoon
Ima ni minaksihon ni Tuan Sori Mangaraja huhut
digorga ma bindu matoga i, alai dang jadi lilitan ni rambuna ibana.
Ingkon sian pintu ibana bongot, sian pintu ibana ruar. Dung sidung di
gorga datu i bindu matoga i diraksahon ma dohot angka ula-ula na
pinangkenai, ima: tangke, piso, tuhil, saoan, napuran, renteng ni manuk
dohot na asing sahat tu tunggal panaluan (taringot tu ende-ende na di
pudi pe pinatorang)
7. Guru Sinaingan
Ia namargoar guru Sinaingan nunga padonok parbinotoan
na dohot guru BISARA, alai gumodang ibana manjaha parlangtian dohot
manangkal aji-ajian. Ndang pola dipasomal dirina manandanghon Hadatuon
ai ditandangina ma ibana (TINANDANGAN).
8. Guru Parpansaginjang
Sarupa do parbinotoan ni guru parpansaginjang dohot
guru bisara, alai guru parpansa-ginjang dang olo tandang be.
Gumodangnama ibana manurati angka pustaha dohot pature parbiusan,
jala molo adong guru parpansaginjang di bius i dang apala olo guru
bisara manandangi (mangalahat horbo) di bius ni parpansaginjang anggo
dang guru parpansaginjang i namangido.
9. Guru Siopat Pusoran
Umbahen digoari guru siopat pusoran, nunga di ibana
haguruon, hamoraon, habeguon dohot harajaon. Alai dang apala olo
manandanghon hadatuonna dohot habeguonna tu luat ni halak, holan luatna
do gumodang dipature.
10. Tuan
Mansai godang do pandok ni halak taringot tu tuan adong na mandok lapatan ni tuan ala sai tu-an tu-an manang dang sonang di luatna.
Mangihuthon hata ni guru Bisara Baliga Simanjuntak sian batu nabolon
pohan julu dohot hata ni guru Sinaor Tambunan sian Lumban Pea Tambunan
tu Jos Pohan songon ondo: molo dung digoari ibana tuan naung hea do
ibana marguru tu luat hara banua holing jala nunga adong parbinotoanna
na so adong dope di luatna hinan. Natumangkas pataridahon ima tuan sori
mangaraja, jala molo so diboto dope Hasingalonna barita ni Tuan Sori
Mangaraja (habeguonna, hasaktionna, hamoraonna dohot harajaonna) dang
digoari i naung haguruan (guru) di habatahon. Sude do guru bisara
mamboto barita ni Tuan Sori Mangaraja ala ditingki ni Tuan Sori
Mangaraja do mula ni parbiuson dohot horbo santi sahat tu parjambaranna.
Laos marhite on ma pinagido tu angka dongan na ringgas manurat ugari ni habatahon asa gabe tangkas diantusi lapatan ni tektek mula ni gondang serser mula ni tortor siup mula ni tabas dohot angka namardomu tusi, asa horas tondi madingin pir to matogu.
Tidak ada komentar:
Posting Komentar